«۶۴۹» یکی از نمازهای مستحبی نماز غفیله است که بین نماز مغرب و عشا خوانده می‌شود. و وقت آن بنابر احوط بعد از نماز مغرب است تا وقتی که سرخی طرف مغرب از بین برود، گرچه احتمال دارد بین نماز مغرب و عشا هر وقت که بود بشود خواند و بنابر اظهر می‌توانند نماز غفیله را با نافله مغرب باهم در یک نماز نیت کرده به‌جا آورند؛ و در رکعت اول آن، بعد از حمد باید یا بهتر است به جای سوره این آیه را بخوانند:
 «وَ ذَالنّونِ اِذْ ذَهَبَ مُغاضِباً فَظَنَّ اَنْ لَنْ نَقْدِرَ عَلَیهِ فَنادی فِی الظُّلُماتِ اَنْ لا اِلهَ اِلاّ اَنْتَ سُبْحانَک اِنِّی کنْتُ مِنَ الظّالِمِینَ فَاسْتَجَبْنا لَهُ وَ نَجَّیناهُ مِنَ الْغَمِّ وَکذَلِک نُنْجِی الْمُؤْمِنِینَ» و در رکعت دوم بعد از حمد به جای سوره این آیه را بخوانند: «وَ عِنْدَهُ مَفاتِحُ الْغَیبِ لایعْلَمُها اِلاّ هُوَ وَ یعْلَمُ ما فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ ماتَسْقُطُ مِنْ وَرَقَةٍ اِلاّ یعْلَمُها وَ لاحَبَّةٍ فی ظُلُماتِ الاْرْضِ وَ لارَطْبٍ وَ لایابِسٍ اِلاّ فی کتابٍ مُبِین». و در قنوت آن بگویند: «اَللّهُمَّ اِنّی أَسْئلُک بِمَفاتِحِ الْغَیبِ الَّتی لایعْلَمُها اِلاّ أنْتَ أنْ تُصَلِّی عَلی مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ وَ اَنْ تَفْعَلَ بی... سپس حاجت‌های خود را ذکر کنند و بعد بگویند: اَللّهُمَّ أَنْتَ وَلِی نِعْمَتی وَ الْقادِرُ عَلی طَلِبَتی تَعْلَمُ حاجَتی فَأَسْأَلُک بِحَقِّ مُحَمَّدٍ وَ آلِ مُحَمَّدٍ عَلَیهِ وَ عَلَیهِمُ السَّلام لَمّا قَضَیتَها لی».

«۷۵۵» برای مرد و زن مستحب است پیش از نمازهای یومیه اذان و اقامه بگویند، اما احتیاط مستحب این است که اقامه ترک نشود، مخصوصاً در نماز صبح و مغرب و برای کسی که به جماعت نماز نمی‌خواند. ولی پیش از نماز عید فطر و قربان، مستحب است سه مرتبه بگویند: «اَلصّلاة»؛ و همچنین برای اینکه به دیگران اعلام شود که وقت نماز داخل شده است، استحباب اذان بعید نیست؛ و گفتن اذان و اقامه در غیر این موارد به قصد ورود در شرع حرام است.

«۷۵۶» مستحب است در گوش راست بچه‌ای که به دنیا آمده اذان و در گوش چپش اقامه بگویند.

«۷۵۷» اذان هیجده جمله است:

«اللّه اَکبَر» چهار مرتبه؛ «اَشْهَدُ اَنْ لااِلهَ اِلاَّ اللّه»؛ «اَشْهَدُ اَنَّ مُحَمَّداً رَسُولُ اللّه»؛ «حَی عَلَی الصَّلاة»؛ «حَی عَلَی الفَلاح»؛ «حَی عَلی خَیرِ الْعَمَل»؛ «اللّه اَکبَر»؛ «لا اِلهَ اِلاَّ اللّه» هر یک دو مرتبه.

و اقامه هفده جمله است؛ یعنی دو مرتبه «اللّه اکبر» از اول اذان و یک مرتبه «لااِلهَ الاَّ اللّه» از آخر آن کم می‌شود، و بعد از گفتن «حَی عَلی خَیرِ الْعَمَل» باید دو مرتبه «قَدْ قامَتِ الصَّلاة» اضافه نمود.
«۷۵۸» بعید نیست مستحب بودن اقرار به ولایت امیرالمؤمنین علی بن ابیطالب علیه‌السلام در اذان مستحبی، در صورتی که به نیت مطلوب بودن گفته شود، به عبارات مختلفی که در «نهایه» و «فقیه» و «احتجاج» نقل شده است که «اَنَّ عَلِیاً وَلِی اللّه» و یا «عَلِیٌ اَمیرُ المُؤمِنین» و یا به عبارت «اَشْهَدُ اَنَّ عَلِیاً وَلِی اللّه» باشد، و اما اقرار به ولایت اگرچه در غیر اذان باشد خوب است، پس احتیاج به دلیل مخصوص ندارد؛ و کامل‌ترین عبارتی که در اینجا گفته می‌شود آن است که اقرار به خلیفه بودن یا وصی بودن حضرت امیرالمؤمنین علیه‌السلام و ائمه طاهرین علیهم‌السلام در آن باشد.

«۷۵۹» در پنج نماز، اذان ساقط می‌شود:

اول. نماز عصر روز جمعه در صورتی که با نماز جمعه با هم خوانده شود.

دوم. نماز عصر روز عرفه که روز نهم ذی‌حجه است، در صورتی که با نماز ظهر جمع شود.

سوم. نماز عشای شب عید قربان، برای کسی که در مشعرالحرام باشد در صورتی که با نماز مغرب جمع شود و بنابر احتیاط در این سه صورت که گفته شد باید اصلاً اذان نگویند نه اینکه مستحب نباشد و گفتن آن بی‌اشکال باشد؛ ولی در جایی که نماز عصر را با نماز ظهر با هم می‌خوانند خوب است برای نماز عصر اذان گفته نشود.

چهارم. نماز عصر و عشای زن مستحاضه.

پنجم. نماز عصر و عشای کسی که نمی‌تواند از بیرون آمدن بول و غائط خودداری کند. و در این پنج نماز در صورتی اذان ساقط می‌شود که با نماز قبلی فاصله نداشته باشد، یا فاصله کمی بین آنها باشد و اگر فاصله پیدا کرد یا نافله بین آنها خوانده شد، بنابر اظهر اذان گفتن به استحباب خود باقی است.

«۷۶۰» اگر برای نماز جماعتی اذان و اقامه گفته باشند، کسی که با آن جماعت نماز می‌خواند، می‌تواند برای نماز خود اذان و اقامه نگوید.

«۷۶۱» اگر برای خواندن نماز جماعت به مسجد رود و ببیند جماعت تمام شده، تا وقتی که صف‌ها به‌هم نخورده و جمعیت متفرق نشده، بنابر اظهر لازم نیست برای نماز خود اذان و اقامه بگوید، در صورتی که برای جماعت اذان و اقامه گفته شده باشد.

«۷۶۲» در جایی که عده‌ای مشغول نماز جماعتند، یا نماز آنان تازه تمام شده و صف‌ها به‌هم نخورده است، اگر انسان بخواهد فُرادی (به‌تنهایی) یا با جماعت دیگری که بر پا شده نماز بخواند، با سه شرط اذان و اقامه از او ساقط می‌شود، بنابر اظهر: اول آنکه برای آن نماز، اذان و اقامه گفته باشند؛ دوم آنکه نماز جماعت باطل نباشد؛ سوم آنکه نماز او و نماز جماعت در یک مکان باشد و بنابر احتیاط باید طوری باشد که ملحق به صف بشود، پس اگر نماز جماعت داخل مسجد باشد و او بخواهد در بام مسجد نماز بخواند، مستحب است اذان و اقامه بگوید.

«۷۶۳» کسی که اذان و اقامه دیگری را می‌شنود مستحب است هرقسمتی را که می‌شنود، بگوید، ولی از «حَی عَلَی الصَلاة» تا «حَی عَلی خَیرِ العَمل» را به جای هر کدام «لا حَوْلَ وَ لاقُوَّةَ اِلاّ بِاللّه الْعَلِی الْعَظِیم» می‌گوید.

«۷۶۴» کسی که اذان و اقامه دیگری را شنیده، چه با او گفته باشد یا نه، می‌تواند برای نماز خود اذان و اقامه نگوید.

«۷۶۵» اقامه باید بعد از اذان گفته شود و اگر قبل از اذان بگویند صحیح نیست.

«۷۶۶» اگر کلمات اذان و اقامه را بدون ترتیب بگوید، مثلاً «حَی عَلَی الْفَلاح» را پیش از «حَی عَلَی الصَّلاة» بگوید، باید از جایی که ترتیب به‌هم خورده، دوباره بگوید.

«۷۶۷» بنابر احتیاط باید بین اذان و اقامه فاصله ندهد و اگر بین آنها به‌قدری فاصله دهد که اذانی را که گفته اذان این اقامه حساب نشود، مستحب است دوباره اذان و اقامه را بگوید؛ و نیز اگر بین اذان و اقامه و نماز به قدری فاصله دهد که اذان و اقامه آن نماز حساب نشود، مستحب است دوباره برای آن نماز، اذان و اقامه بگوید.

«۷۶۸» اذان و اقامه باید بنابر احتیاط به عربی صحیح گفته شود، بلکه لزوم آن خالی از وجه نیست؛ پس اگر به عربی غلط بگوید، اگرچه معنی را تغییر ندهد؛ یا به جای حرفی حرف دیگر بگوید یا مثلاً ترجمۀ آنها را به فارسی بگوید، صحیح نیست.

«۷۶۹» اذان و اقامه باید بعد از داخل شدن وقت نماز گفته شود و اگر عمداً یا از روی فراموشی پیش از وقت بگوید، باطل است؛ مگر برای اینکه مردم مهیّا برای نماز شوند و یا کارهای خود را رها کنند، که بعید نیست یک اذان قبلاً گفته شود ـ اگر مردم را به اشتباه نیندازد ـ و بعد اذان دیگری برای نماز گفته شود.

«۷۷۰» اگر کسی اذان و اقامه را فراموش کرد و بعد از رکوع یادش آمد، برای درک آنها نمی‌تواند نماز را قطع کند؛ ولی اگر قبل از رکوع یادش آمد، مستحب است به قصد تحصیل ثواب اذان و اقامه نماز را قطع کند و بعد از اذان و اقامه نماز را از سر بگیرد؛ و اگر فقط اذان را به‌تنهایی فراموش کرده، بنابر اظهر قطع نماز جایز نیست، و اگر فقط اقامه را فراموش کرده، جواز قطع نماز خالی از وجه نیست، اگرچه خلاف احتیاط است.

«۷۷۱» اگر پیش از گفتن اقامه شک کند که اذان گفته یا نه، باید اذان را بگوید، ولی اگر مشغول اقامه شود و شک کند که اذان گفته یا نه، گفتن اذان لازم نیست.

«۷۷۲» اگر در بین اذان یا اقامه، پیش از آنکه قسمتی را بگوید شک کند که قسمت پیش از آن را گفته یا نه، باید قسمتی را که در گفتن آن شک کرده بگوید، ولی اگر در حال گفتن قسمتی از اذان یا اقامه شک کند جملۀ قبلی را گفته یا نه، بعید نیست گفتن آن لازم نباشد.

«۷۷۳» مستحب است انسان در موقع گفتن اذان، رو به قبله بایستد و با وضو یا غسل باشد. ولی در اقامه بنابر احوط با وضو یا غسل بودن شرط است؛ و در اذانی که برای اعلام داخل شدن وقت است مستحب است جای بلندی بایستد و دست‌ها را به گوش بگذارد و صدا را بلند نماید و بِکِشد و بین جمله‌های اذان کمی فاصله دهد و بین آنها حرف نزند.

«۷۷۴» مستحب است بدن انسان در موقع گفتن اقامه آرام باشد و آن را از اذان آهسته‌تر بگوید و بین جمله‌های آن کمتر از اذان فاصله دهد، ولی جمله‌ها را به هم نچسباند، و به خلاف اذان که با تأنّی گفته می‌شود اقامه را سریع‌تر بگوید.

«۷۷۵» مستحب است بین اذان و اقامه ـ در غیر نماز مغرب ـ دو رکعت نماز بخواند و در صورت نخواندن نافله قدری بنشیند یا سجده نماید یا قدمی بردارد؛ و در مغرب کافی است قدری ساکت شود یا قدمی بردارد؛ و حرف زدن بین اذان و اقامه نماز صبح، اگر ذکر نباشد مکروه است.

«۷۷۶» مستحب است کسی را که برای گفتن اذان معیّن می‌کنند، عادل و بینا و وقت‌شناس باشد یا اینکه راهنما داشته باشد؛ و صدایش بلند باشد و اذان را در جای بلند بگوید.

«۷۷۷» مؤذّن در مقابل اذان گفتن بنابر احتیاط واجب نباید مزد بگیرد و امّا چیزی که عنوان مزد ندارد، جایز است، مثل ارتزاق از بیت‌المال و یا موقوفه‌ای که از درآمد آن برای مؤذّن سهمی در نظر گرفته شده است.

دوازده چیز نماز را باطل می‌کند و آنها را «مُبطِلات» می‌گویند:

١ـ از بین رفتن یکی از شروط در اثناء نماز؛

٢ـ باطل شدن وضو یا غسل در اثناء نماز، عمداً یا سهواً؛

٣ـ گذاشتن دست‌ها روی هم عمداً با قصد اینکه جزء نماز است؛

۴ـ گفتن «آمین» عمداً بعد از حمد؛

۵ـ برگرداندن عمدی تمام بدن به پشت سر (روی برگرداندن از قبله)؛

۶ـ حرف زدن عمدی؛

٧ـ خندیدن عمدی (قهقهه کردن)؛

٨ـ برای امور دنیا با صدای بلند عمداً گریه کردن؛

٩ـ کار زیادی که صورت نماز را به‌هم بزند؛

١٠ـ خوردن و آشامیدن در بین نماز؛

١١ـ شک در رکعت‌های نماز دو یا سه رکعتی؛

١٢ـ کم و زیاد کردن رُکن نماز عمداً یا سهواً؛

و تفصیل موارد ذکر شده به ترتیب در مسائل بعدی ذکر می‌شود.

اول: آنکه در بین نماز یکی از شرط‌های آن از بین برود؛ مثلاً در بین نماز بفهمد مکانش غصبی است.

دوم: آنکه در بین نماز عمداً یا سهواً یا از روی ناچاری، چیزی که وضو یا غسل را باطل می‌کند، پیش آید؛ مثلاً بول از او بیرون آید. ولی کسی که نمی‌تواند از بیرون آمدن بول و غائط خودداری کند، اگر در بین نماز بول یا غائط از او خارج شود، چنانچه به دستوری که در احکام وضو گفته شد، عمل نماید نمازش باطل نمی‌شود. و نیز اگر در بین نماز از زن مستحاضه خون خارج شود، در صورتی که به وظیفه مستحاضه عمل کرده باشد، نمازش صحیح است.

سوم: آنکه مثل بعضی از کسانی که شیعه نیستند، دست‌ها را روی هم بگذارد و قصدش این باشد که این کار جزء نماز است یا انجام دادن آن لازم است، در غیر این صورت اگر عمداً این کار را بکند، از روی احتیاط نمازش را باید دوباره بخواند.

«٩٢٨» هرگاه برای ادب دست‌ها را روی هم بگذارد، بنابر احتیاط واجب باید نماز را دوباره بخواند، ولی اگر از روی فراموشی یا ناچاری یا برای کار دیگر مثل خاراندن دست و مانند آن، دست‌ها را روی هم بگذارد بنابر اظهر اشکال ندارد.

چهارم: بنابر احتیاط آنکه بعد از خواندن حمد، آمین بگوید و گفتن آن حرام است، ولی اگر اشتباهاً یا از روی تقیه بگوید، نمازش باطل نمی‌شود.

پنجم: آنکه عمداً با تمام بدن به پشت سر، یعنی بیش از سمت راست و چپ، توجه کند و اگر فقط با صورت به طرف راست یا چپ توجه کند، نمازش باطل نمی‌شود، و اگر عمداً با تمام بدن به راست یا چپ و یا فقط با صورت به پشت سر توجه نماید، بنابر اظهر و احوط نمازش باطل است. و اگر سهواً و یا از روی فراموشی باشد، مانعی ندارد در اولی و محل احتیاط است در دومی.

ششم: آنکه عمداً کلمه‌ای بگوید که دو حرف یا بیشتر داشته، ولی بی‌معنا باشد و یا اینکه یک حرف یا بیشتر بوده، ولی معنا داشته باشد.

«٩٢٩» سرفه کردن، آروغ زدن و آه کشیدن در نماز اشکال ندارد، ولی گفتن آخ و آه و مانند اینها که دو حرف است، اگر عمدی باشد نماز را باطل می‌کند. ولی اگر بگوید: «آه مِنْ ذُنُوبی» اشکال ندارد.

«٩٣٠» اگر کلمه‌ای را به قصد ذکر بگوید، مثلاً به قصد ذکر بگوید «اللّه اکبر»، و در موقع گفتن آن صدا را بلند کند که چیزی را به دیگری بفهماند، اشکال ندارد؛ ولی اگر به قصد اینکه چیزی را به کسی بفهماند کلمه‌ای را، مناسب مقصودش بگوید، اگرچه قصد ذکر هم داشته باشد، نماز باطل می‌شود.

«٩٣١» قرآن یا دعا خواندن در نماز اشکال ندارد، مگر چهار آیه‌ای که سجده واجب دارند ـ و در مسئله ٨٩٨ گذشت ـ یا اینکه دعا خواندن به‌طوری‌که به نظم واجب در قرائت و یا ذکر واجب صدمه بزند و یا نفرین بر مؤمن باشد که در این صورت نماز باطل خواهد بود.

«٩٣٢» دعا یا ذکر خداوند متعال به هر لغتی که مخصوص نمازگزار باشد، در بین نماز، اگرچه به عربی نباشد، مانعی ندارد، ولی خلاف احتیاط است، حتی در قنوت. ولی بنابر احتیاط واجب ذکرهای مستحبی رکوع، سجود و تشهد را به غیر عربی نخواند.

«٩٣٣» اگر چیزی از حمد و سوره و ذکرهای نماز را عمداً یا احتیاطاً چند مرتبه بگوید، اشکال ندارد، مگر اینکه به نظم واجب دیگر، مثل قرائت و یا ذکر واجب صدمه بزند.

«٩٣۴» در حال نماز، انسان نباید به دیگری سلام کند و اگر دیگری به او سلام کند، باید مثل سلام او جواب بدهد. بنابراین اگر گفت: «سلام علیکم» جواب بگوید: «سلام علیکم» و اگر گفت: «السلام علیک»، باید در جواب بگوید: «السلام علیک».

«٩٣۵» انسان باید جواب سلام را در نماز و غیر نماز فوراً بگوید، و اگر عمداً یا از روی فراموشی جواب سلام را به‌قدری طول دهد که اگر جواب بگوید جواب آن سلام حساب نشود، چنانچه در نماز باشد نباید جواب بدهد؛ و در غیر نماز، دیگر جواب دادن واجب نیست.

«٩٣۶» باید جواب سلام را طوری بگوید که سلام‌کننده بشنود، ولی اگر سلام‌کننده کر باشد، چنانچه انسان به‌طور معمول جواب او را بدهد کافی است.

«٩٣٧» نمازگزار می‌تواند به جای رد سلام، جواب سلام را به قصد دعاء بگوید.

«٩٣٨» اگر زن یا مرد نامحرم یا بچه ممیز، یعنی بچه‌ای که خوب و بد را می‌فهمد و به معنای سلام آگاه است، به نمازگزار سلام کند، نمازگزار باید جواب او را بدهد.

«٩٣٩» اگر نمازگزار جواب سلام را ندهد معصیت کرده، ولی نمازش صحیح است.

«٩۴٠» اگر کسی به نمازگزار غلط سلام کند، به‌طوری‌که سلام حساب نشود، جواب او واجب نیست، مگر اینکه احتمال بدهد که سلام‌کننده نمی‌تواند به‌طور صحیح سلام دهد، که در این صورت ردّ سلام واجب است.

«٩۴١» جواب سلام کسی که مسلمان نیست، در نماز، واجب نیست، بلکه جایز هم نیست، ولی در غیر نماز ممکن است جواب به لفظ سلام فقط یا علیک فقط، جایز باشد، مگر اینکه مصلحتی در کار باشد که در این صورت با قصد قرآن خواندن، «سلامٌ علیک» یا «سلامٌ علیکم» می‌گوید که در این صورت جایز و گاهی خوب و گاهی واجب می‌شود.

«٩۴٢» اگر کسی به عدّه‌ای سلام کند، جواب سلام او بر همه آنان واجب است، ولی اگر یکی از آنان جواب دهد کافی است.

«٩۴٣» سلام کردن مستحب است و خیلی سفارش شده است که سواره به پیاده و ایستاده به نشسته و کوچک‌تر به بزرگ‌تر سلام کند.

«٩۴۴» اگر به عده‌ای سلام کند و کسی که بین آنها مشغول نماز است شک کند که سلام‌کننده قصد سلام کردن به او را هم داشته یا نه، نباید جواب بدهد و همچنین است اگر بداند که او را هم قصد کرده، ولی دیگری جواب سلام را بدهد؛ اما اگر بداند که او را هم قصد کرده یا اینکه به‌وسیله‌ای بفهمد که فقط او را قصد کرده است و دیگری جواب ندهد، باید جواب او را بگوید. ولی اگر بچه ممیزی هم جواب سلام را داد بنابر اظهر از نمازگزار و دیگران ساقط می‌شود.

«٩۴۵» اگر دو نفر با هم در یک زمان به یکدیگر سلام کنند، بر هر یک واجب است جواب سلام دیگری را بدهد، ولی احتمال دارد که بر هیچ کدام رد سلام واجب نباشد؛ و اگر کسی به یکی از دو نفر بدون تعیین سلام کرد، جواب سلام بر هیچ کدام واجب نیست و در حال نماز جایز نیست.

هفتم: از مبطلات نماز، عمداً قهقهه کردن (یعنی خندیدن شدید) است، ولی اگر سهواً یا از روی فراموشی قهقهه کرد، نمازش صحیح است؛ و اگر کسی با صدا بخندد، ولی به حدّ قهقهه نرسد، در صورتی که مقدمه خندیدن به اختیار و توجه او بوده است، بنابر اظهر نمازش باطل است، وگرنه باطل بودن نماز مطابق احتیاط است که نماز را تمام کرده و بعد از روی احتیاط دو مرتبه اعاده نماید.

«٩۴۶» اگر برای جلوگیری از صدای خنده حالش تغییر کند، مثلاً رنگش سرخ شود، نمازش صحیح است.

هشتم: آنکه برای کار دنیا عمداً با صدا گریه کند، ولی اگر برای کار دنیا بی‌صدا گریه کند اشکال ندارد؛ و اگر از ترس خدا یا برای آخرت گریه کند، آهسته باشد یا بلند، اشکال ندارد، بلکه از بهترین اعمال است.

نهم: از مبطلات نماز کار زیادی است که نزد افراد متشرعه صورت نماز را به‌هم بزند، مثل دست زدن و به هوا پریدن و مانند اینها، کم باشد یا زیاد، عمداً باشد یا از روی فراموشی. ولی کاری که صورت نماز را به‌هم نزند، مثل کشتن عقرب، حفظ کردن مال، ساکت کردن و بغل کردن و شیر دادن بچه، و اشاره کردن با دست، اشکال ندارد.

«٩۴٧» اگر در بین نماز به‌قدری ساکت بماند که نگویند نماز می‌خواند، نمازش باطل است.

دهم: از مبطلات نماز، خوردن و آشامیدن است که اگر در نماز طوری بخورد یا بیاشامد که نگویند نماز می‌خواند، نمازش باطل می‌شود.

«٩۴٨» اگر عمداً در نماز چیز کمی بخورد، به‌طوری‌که موالات یعنی پی‌درپی آوردن کارهای نماز به‌هم نخورد و از صورت نمازگزار هم خارج نشود، بنابر احتیاط واجب، نمازش را باید دو مرتبه بخواند، ولی اگر سهواً باشد، بنابر اظهر نماز صحیح است.

«٩۴٩» اگر در بین نماز، غذایی را که لای دندان‌ها مانده فرو ببرد، نمازش باطل نمی‌شود؛ و همچنین اگر قند یا شکر و مانند اینها در دهان مانده باشد و در حال نماز کم‌کم آب شود و فرو رود بنابر اظهر نماز اشکال پیدا نمی‌کند.

یازدهم: از مبطلات نماز شک در رکعت‌های نماز دو رکعتی یا سه رکعتی، یا در دو رکعت اول نمازهای چهار رکعتی است.

دوازدهم: آن است که رکن نماز را عمداً یا سهواً کم یا زیاد کند، یا چیزی از واجبات را که رکن نیست، عمداً کم یا زیاد نماید.

«٩۵٠» اگر بعد از نماز شک کند که در بین نماز کاری که نماز را باطل می‌کند، انجام داده یا نه، نمازش صحیح است.

«١٠٢١» سجده و تشهدی را که انسان فراموش کرده و بعد از نماز قضای آن را به‌جا می‌آورد، باید تمام شرایط نماز مانند پاک بودن بدن و لباس و رو به قبله بودن و شرط‌های دیگر را داشته باشد.

«١٠٢٢» اگر بین سلام نماز و قضای سجده یا تشهد کاری کند که اگر عمداً یا سهواً در نماز اتفاق بیفتد، نماز باطل می‌شود، مثلاً پشت به قبله نماید، باید قضای سجده و تشهد را به‌جا آورد و بنابر احتیاط نمازش را اعاده نماید.

«١٠٢٣» اگر بعد از سلام نماز یادش بیاید که یک سجده از رکعت آخر را فراموش کرده، باید سجده را نه به قصد ادا و نه به قصد قضا، به‌جا آورد، و ما بعد آن را که تشهد و سلام است انجام دهد، و بنابر احتیاط واجب دو سجده سهو برای سجده فراموش شده و دو سجده سهو برای زیاد شدن تشهد و سلام به‌جا آورد، و اگر تشهد رکعت آخر را فراموش کرده باشد و بعد از سلام یادش بیاید، در صورتی که چیزی که نماز را باطل کند انجام نداده باشد، بنابر احتیاط واجب آن تشهد را نه به قصد ادا و نه قضا به‌جا آورد و سلام را هم بگوید و سپس دو سجده سهو به قصد وظیفه فعلیه انجام دهد.

«۶۵۰» خانه کعبه که در مکه معظمه می‌باشد قبله است، و باید روبه‌روی آن نماز خواند و همین‌قدر که گمان بکند روبه‌روی قبله است و گمان او عقلایی باشد، کافی است، اگرچه در صورت امکان، احتیاط مستحب در تحصیل علم و یا اطمینان به قبله است و همچنین اگر بتواند گمان قوی‌تری پیدا کند؛ در صورتی که مشکل نباشد احتیاط مستحب در تحصیل آن است.

«۶۵۱» نماز احتیاط و سجده و تشهد فراموش شده را باید رو به قبله به‌جا آورد.

«۶۵۲» نماز مستحبی را می‌شود در حال راه رفتن و سواری و در کشتی خواند و اگر انسان در این دو حال، نماز مستحبی بخواند، لازم نیست رو به قبله باشد حتی در تکبیرةالاحرام بنابر اظهر؛ گرچه احتیاط مستحب این است که موقع گفتن تکبیرةالاحرام و بلکه در بقیه نماز نیز رو به قبله باشد. ولی در حال کار کردن در منزل علی‌الاحوط قبله باید در نماز مستحبی مراعات شود.

«۶۵۳» نماز واجب را هنگام ناچاری و وقتی که ضرورتی از پیاده شدن جلوگیری کند، می‌تواند در حال سواری بخواند، ولی اگر کسی می‌داند که در آخر وقت می‌تواند بدون اینکه دچار سختی شود، نمازش را در حال استقرار به‌جا آورد، بنابر اظهر واجب است نماز را تأخیر بیندازد.

«۶۵۴» کسی که می‌خواهد نماز بخواند، می‌تواند به گفته دو شاهد عادل که از روی نشانه‌های حسی شهادت می‌دهند یا به قول کسی که از روی قاعده علمی قبله را می‌شناسد و مورد اطمینان است عمل کند و می‌تواند به گمانی که از محراب مسجد مسلمانان یا قبرهای آنان یا از راه‌های دیگر پیدا می‌شود، عمل نماید، حتی اگر از گفته فاسق یا کافری که به‌واسطه قواعد علمی قبله را می‌شناسد گمان به قبله پیدا کند کافی است.

«۶۵۵» کسی که گمان به قبله دارد، اگر بتواند گمان قوی‌تری پیدا کند می‌تواند بنابر اظهر به گمان خود عمل نماید، ولی اگر مشکل نباشد احتیاط در تحصیل علم و یا گمان قوی‌تر است؛ مثلاً اگر میهمان از گفته صاحب‌خانه گمان به قبله پیدا کند، ولی بتواند از راه دیگر گمان قوی‌تری پیدا کند، بنابر احتیاط گمان قوی‌تر را تحصیل می‌نماید.

«۶۵۶» اگر برای پیدا کردن قبله وسیله‌ای ندارد، یا با اینکه کوشش کرده، گمانش به طرفی نمی‌رود، چنانچه وقت نماز وسعت دارد باید از روی احتیاط چهار نماز به چهار طرف بخواند، اگرچه بعید نیست فقط یک نماز به یکی از چهار طرف که بخواند کافی باشد و سه نماز دیگر مستحب و از روی احتیاط باشد؛ و اگر به اندازه چهار نماز وقت ندارد، باید به اندازه‌ای که وقت دارد نماز بخواند، مثلاً اگر فقط به اندازه یک نماز وقت دارد، باید یک نماز به هر طرفی که می‌خواهد بخواند. و در مواردی که نماز متعدد می‌خواند باید نمازها را طوری بخواند که یقین کند یکی از آنها رو به قبله بوده، یا اگر از قبله کج بوده به طرف دست راست و دست چپ قبله نرسیده است.

«۶۵۷» اگر یقین یا گمان کند که قبله در یکی از دو طرف است، باید به هر دو طرف نماز بخواند.

«۶۵۸» کسی که می‌خواهد به چند طرف نماز بخواند، اگر بخواهد نماز ظهر و عصر یا مغرب و عشا را بخواند می‌تواند بنابر اظهر نماز ظهر را به یک طرف بخواند بعد نماز عصر را به همان طرف بخواند و بعد همین‌طور به طرف‌های دیگر، و لازم نیست ظهر را به چهار طرف بخواند و بعد شروع در نماز عصر کند.

«۶۵۹» اگر در بین نماز فهمید که از قبله منحرف است، پس اگر انحراف در بین طرف راست و چپ او بوده و قبله در جهت پشت قرار نگرفته باشد، به طرف قبله متوجه می‌شود و بقیه نمازش را می‌خواند و صحیح است؛ ولی اگر پشت به قبله بوده و یا کاملاً به طرف راست یا چپ بوده، نماز را قطع می‌کند و دوباره رو به قبله نماز می‌خواند.

«۶۶۰» کسی که یقین به قبله ندارد اگر بخواهد غیر از نماز کاری کند که باید رو به قبله انجام داد، مثلاً بخواهد سر حیوانی را ببرد، باید به گمان عمل نماید و اگر گمان ممکن نیست به هر طرف که انجام دهد صحیح است.

واجبات نماز یازده چیز است: اول. نیّت؛ دوم. قیام؛ سوم. تکبیرةالاحرام یعنی گفتن «اللّه اکبر» در اول نماز؛ چهارم. رکوع؛  پنجم. سجود؛  ششم. قرائت؛ هفتم. ذکر؛ هشتم. تشهد؛ نهم. سلام؛ دهم. ترتیب؛ یازدهم. موالات؛ یعنی پی‌درپی بودن اجزای نماز.

«۷۷۸» بعضی از واجبات نماز رکن است، یعنی اگر انسان آنها را به‌جا نیاورد، یا در نماز اضافه کند، عمداً باشد یا اشتباهاً، نماز باطل می‌شود. و بعضی دیگر رکن نیست، یعنی اگر عمداً کم یا زیاد شود، نماز باطل می‌شود و چنانچه اشتباهاً کم یا زیاد گردد، نماز باطل نمی‌شود.

و ارکان نماز پنج چیز است: اول. نیّت؛ دوم. تکبیرةالاحرام؛ سوم. قیام در موقع گفتن تکبیرةالاحرام و قیام متصل به رکوع، یعنی ایستادنِ پیش از رکوع؛ چهارم. رکوع؛ پنجم. دو سجده.

«٩۵١» در نماز چند چیز مکروه است: گرداندن صورت به مقدار کم به طرف راست یا چپ؛ بستن چشم‌ها؛ گرداندن چشم به چپ و راست؛ فوت کردن محل سجده؛ خمیازه کشیدن؛ بازی کردن با ریش یا دست؛ داخل هم کردن انگشتان؛ آب دهان انداختن؛ گرفتن آب بینی و خلط سینه؛ نگاه کردن به خط قرآن یا کتاب یا خط انگشتری و هرکار دیگری که خضوع و خشوع را از بین ببرد.

«٩۵٢» موقعی که انسان خوابش می‌آید و نیز موقع خودداری کردن از بول و غائط، نماز خواندن مکروه است. و غیر از اینها مکروهات دیگری هم در کتاب‌های مفصّل ذکر شده است.

«١٠٢۴» هرگاه چیزی از واجبات نماز را عمداً کم یا زیاد کند، اگرچه یک حرف آن باشد، نماز باطل است.

«١٠٢۵» اگر در بین نماز بفهمد وضو یا غسلش باطل بوده، یا بدون وضو یا غسل مشغول نماز شده، باید نماز را به‌هم بزند و دوباره با وضو یا غسل بخواند و اگر بعد از نماز بفهمد باید دوباره نماز را با وضو یا غسل به‌جا آورد و اگر وقت گذشته قضا نماید.

«١٠٢۶» اگر بعد از رسیدن به رکوع یادش بیاید که دو سجده از رکعت پیش فراموش کرده، نمازش باطل است، و اگر پیش از رسیدن به رکوع یادش بیاید، باید برگردد و دو سجده را به‌جا آورد و برخیزد و حمد و سوره یا تسبیحات را بخواند و نماز را تمام کند.

«١٠٢٧» اگر پیش از گفتن «السلام علینا» و «السلام علیکم» یادش بیاید که دو سجده رکعت آخر را به‌جا نیاورده، باید دو سجده را به‌جا آورد و دوباره تشهد بخواند و نماز را سلام دهد.

«١٠٢٨» اگر پیش از سلام نماز یادش بیاید که یک رکعت یا بیشتر از آخر نماز نخوانده، باید مقداری را که فراموش کرده به‌جا آورد.

«١٠٢٩» اگر بعد از سلام نماز یادش بیاید که یک رکعت یا بیشتر از آخر نماز را نخوانده، چنانچه کاری انجام داده که اگر در نماز عمداً یا سهواً اتفاق بیفتد نماز را باطل می‌کند، مثلاً پشت به قبله کرده، نمازش باطل است، و در غیر این صورت باید فوراً مقداری که فراموش کرده به‌جا آورد.

«١٠٣٠» هرگاه بعد از سلام عملی انجام دهد که اگر در نماز عمداً یا سهواً اتفاق بیفتد، نماز را باطل می‌کند، مثلاً پشت به قبله نماید، و بعد یادش بیاید که دو سجده آخر را به‌جا نیاورده نمازش باطل است، بلکه اگر پیش از انجام کاری هم که نماز را باطل می‌کند، یادش بیاید، دو سجده‌ای را که فراموش کرده به‌جا می‌آورد و دوباره تشهد می‌خواند و نماز را سلام می‌دهد و برای سلامی که اول گفته است دو سجده سهو به‌جا می‌آورد و بنابر احتیاط واجب باید نماز را اعاده کند.

«١٠٣١» اگر بفهمد نمازش را پیش از وقت خوانده، یا پشت به قبله یا با انحراف بیشتر از طرف راست و طرف چپ قبله به‌جا آورده، باید دوباره بخواند؛ و اگر وقت گذشته در صورتی که قبل از وقت خوانده باید قضا کند و اگر پشت به قبله خوانده، بنابر احوط قضا نماید.

«۶۶۱» مرد باید در حال نماز، اگرچه کسی او را نمی‌بیند عورتین خود را بپوشاند. و بهتر است از ناف تا زانو را هم بپوشاند.

«۶۶۲» زن در موقع نماز، باید تمام بدن حتی سر و موی خود را بپوشاند، حتی اگر کسی او را نبیند، ولی پوشاندن صورت و دست‌ها تا مچ و پاها تا مچ پا لازم نیست، ولی احتیاط در این است که صورت بیش از آنچه شستن آن در موقع وضو واجب است در حال نماز باز نباشد و همچنین کف پا و درون دست نیز باز نباشد. اما برای آنکه یقین کند که مقدار واجب را پوشانده است، باید مقداری از اطراف صورت و قدری پایین‌تر از مچ را هم بپوشاند.

«۶۶۳» موقعی که انسان نماز احتیاط می‌خواند و یا قضای سجده فراموش شده یا تشهد فراموش شده را به‌جا می‌آورد، باید خود را مثل موقع نماز بپوشاند.

«۶۶۴» اگر انسان عمداً در نماز عورتش را نپوشاند، نمازش باطل است.

«۶۶۵» اگر در بین نماز بفهمد که عورتش پیداست، باید آن را بپوشاند بدون اینکه پوشاندن عورت زیاد طول بکشد، ولی احتیاط در آن است که نماز را تمام کند و دوباره بخواند، ولی اگر بعد از نماز بفهمد که در نماز عورت او پیدا بوده، نمازش صحیح است.

«۶۶۶» انسان می‌تواند در نماز، خود را به علف و برگ درختان بپوشاند، ولی احتیاط در آن است موقعی خود را با اینها بپوشاند که چیز دیگری نداشته باشد.

«۶۶۷» اگر غیر از گِل هیچ چیز ندارد که در نماز خود را بپوشاند واجب نیست خود را با گِل بپوشاند ولی بنابر احتیاط برای اینکه رکوع و سجود به‌جا آورد خود را با گِل بپوشاند با عدم مشقّت.

«۶۶۸» تهیه ساتر برای نماز واجب است، اگرچه به خریدن باشد و یا اجاره‌ای که مضرّ به حالش نباشد؛ و اگر مضر به حالش باشد یا موجب خواری و تحمّل منّت باشد لازم نیست؛ و احوط تأخیر نماز است تا آخر وقت برای تهیه ساتر، مگر آنکه از تهیه آن تا آخر وقت مأیوس باشد.

«۶۶۹» کسی که می‌خواهد نماز بخواند، اگر برای پوشاندن خود حتی برگ درخت و علف هم نداشته باشد و احتمال ندهد که تا آخر وقت چیزی پیدا کند که خود را با آن بپوشاند، در صورتی که نامحرم او را می‌بیند باید نشسته نماز بخواند و عورت خود را با ران خود بپوشاند. و اگر کسی او را نمی‌بیند، ایستاده نماز بخواند و جلوی خود را با دست بپوشاند و اگر در رکوع و سجود بیشتر عورت او دیده شود می‌تواند رکوع و سجود را در حال قیام با اشاره انجام دهد و برای سجود سر را قدری پایین‌تر آورد.

«۷۷۹» انسان باید نماز را به نیّت قُربت، یعنی برای انجام فرمان خداوند عالم به‌جا آورد و لازم نیست نیّت را از قلب خود بگذراند یا مثلاً به زبان بگوید که «چهار رکعت نماز ظهر می‌خوانم قُربةًالی‌اللّه»، بلکه همین‌قدر که انگیزۀ انسان از این کار، نماز خواندن برای خدا باشد در تحقّق نیّت کافی است. ولی بهتر و افضل این است که نیّت نماز را از قلب خود بگذراند، مگر اینکه نزدیک به حدّ وسوسه برسد.

«۷۸۰» اگر در نماز ظهر یا در نماز عصر نیت کند که چهار رکعت نماز می‌خوانم و معین نکند ظهر است یا عصر و تصمیم هیچ کدام از این دو را نداشته باشد، نماز او باطل است. و نیز کسی که مثلاً قضای نماز ظهر بر او واجب است، اگر در وقت نماز ظهر بخواهد نماز قضا یا نماز ظهر را بخواند، باید نمازی را که می‌خواند، در نیت معین کند؛ بنابر احوط.

«٧٨١» انسان باید از اول تا آخر نماز به نیت خود باقی باشد، پس اگر در بین نماز به‌طوری غافل شود که اگر بپرسند چه می‌کنی؟ نداند چه بگوید، نمازش باطل است.

«٧٨٢» انسان باید فقط برای انجام امر خداوند عالم نماز بخواند، پس کسی که ریا کند، یعنی برای نشان دادن به مردم نماز بخواند، نمازش بنابر احوط باطل است، خواه فقط برای مردم باشد، یا خدا و مردم هر دو را در نظر بگیرد.

«٧٨٣» اگر قسمتی از نماز را هم برای غیر خدا به‌جا آورد، نماز باطل است، چه آن قسمت، واجب باشد، مثل حمد و سوره و چه مستحب باشد، مانند قنوت، و چه از افعال نماز باشد یا از قبیل دعا و ذکر باشد، مگر اینکه از چیزهایی باشد که شرط صحیح بودن نماز است، ولی قصد قربت در انجام آن لازم نیست، مثل پوشاندن عورت.

«٧٨۴» اگر کسی مثلاً خواست نماز ظهر بخواند، ولی موقع شروع در نماز اشتباهاً به جای لفظ ظهر لفظ عصر به زبان او آمد یا اینکه در قلبش به جای ظهر مثلاً عصر اشتباهاً خطور کرد، ولی انگیزه او از این عمل نماز ظهر بود، مانعی ندارد و نماز او صحیح است.

«٧٨۵» عدول نیت از نافله به فریضه و بالعکس جایز نیست و در صورت عدول در مورد اول، نماز نه نافله حساب می‌شود و نه فریضه، ولی در مورد دوّم بعضی از موارد استثنا شده است، چنانچه در مسائل نماز جماعت خواهد آمد.