آب یا مطلق است یا مضاف. آب مضاف آبی است که آن را از چیزی بگیرند، مثل آب هندوانه و گلاب، یا با چیزی مخلوط باشد، مثل آبی که به قدری با گِل و مانند آن مخلوط شود که دیگر به آن آب نگویند. و غیر اینها آب مطلق است و آن بر پنج قسم است: ١ـ آب کر؛ ٢ـ آب قلیل؛ ٣ ـ آب جاری؛ ۴ ـ آب باران؛ ۵ ـ آب چاه.

«٢١» آب کر، بنابر اقوی، مقدار آبی است که اگر در ظرفی که درازا و پهنا و گودی آن هر یک سه وجب است بریزند، آن ظرف را پر کند، و وزن آن از صد و بیست و هشت مَنْ تبریز بیست مثقال کمتر است و کافی است به حسب کیلو ٧۴٠/٣٧۶ کیلوگرم باشد، و به‌حسب لیتر هم به همین مقدار می‌باشد.

«٢٢» اگر عین نجس (مانند بول و خون) یا چیزی که نجس شده است (مانند لباس نجس) به آب کر برسد، و آب بو یا رنگ یا مزه نجاست را بگیرد، نجس می‌شود و اگر تغییر نکند نجس نمی‌شود.

«٢٣» اگر بوی آب کر به‌واسطه غیر نجاست تغییر کند، نجس نمی‌شود، و تا وقتی که مضاف نشده، پاک‌کننده است.

«٢۴» اگر عین نجس مانند خون به آبی که بیشتر از کر است برسد و بو یا رنگ یا مزه قسمتی از آن را تغییر دهد، چنانچه مقداری که تغییر نکرده کمتر از کر باشد تمام آب نجس می‌شود. و اگر به اندازه کر یا بیشتر باشد، فقط مقداری که بو یا رنگ یا مزه آن تغییر کرده نجس است.

«٢۵» آب فوّاره اگر متصل به کر باشد، آب نجس و هر متنجس را که قابل تطهیر با آب است، پاک می‌کند، ولی اگر قطره‌قطره روی آب نجس بریزد، آن را پاک نمی‌کند، مگر آنکه چیزی روی فواره بگیرند، تا آب آن قبل از قطره‌قطره شدن به آب نجس متصل شود و بهتر این است که آب فوّاره با آن آب نجس، مخلوط گردد.

«٢۶» اگر چیز نجس را زیر شیری که متصل به کر است بشویند، آبی که از آن چیز می‌ریزد، اگر متصل به کر باشد و بو یا رنگ یا مزه نجاست نگرفته باشد و عین نجاست هم در آن نباشد، پاک است.

«٢٧» اگر مقداری از آب کر یخ ببندد و باقی آن به قدر کر نباشد، چنانچه نجاست به آن برسد نجس می‌شود، و هر قدر از یخ هم آب شود نجس است.

«٢٨» آبی که به اندازه کر بوده، اگر انسان شک کند که از کر کمتر شده یا نه، مثل آب کر است، یعنی نجاست را پاک می‌کند در صورتی که تفاوت بین آبی که الآن هست و آنچه قبلاً بوده کم باشد، و اگر نجاستی هم به آن برسد نجس نمی‌شود. اما آبی که کمتر از کر بوده و انسان شک دارد به مقدار کر رسیده یا نه، حکم آب کر را ندارد.

«٢٩» کر بودن آب به سه راه ثابت می‌شود:

١ ـ خود انسان یقین کند یا اطمینان داشته باشد بنابر اظهر؛

٢ ـ دو مرد عادل خبر دهند؛

٣ ـ کسی که آب در اختیار اوست بگوید آب کُر است. مثلاً صاحب منزل بگوید: حوض منزل کُر است.

«٣٠» آب قلیل، آبی است که از زمین نجوشد و از کر کمتر باشد و آب باران (در حال باریدن) هم نباشد.

«٣١» اگر آب قلیل روی چیز نجس بریزد، یا چیز نجس به آن برسد نجس می‌شود، ولی اگر از بالا با فشار بلکه با مطلق حرکت از بالا به پایین، روی چیز نجس بریزد، مقداری که به آن چیز می‌رسد نجس و هرچه بالاتر از آن است پاک می‌باشد؛ و نیز اگر مثل فواره با فشار از پایین به بالا رود در صورتی که نجاست به بالا برسد پایین نجس نمی‌شود، و اگر نجاست به پایین برسد بالا نجس می‌شود.

«٣٢» آب قلیلی که برای بر طرف کردن عین نجاست روی چیز نجس ریخته شود و از آن جدا گردد، نجس است. و بنابر احتیاط واجب باید از آب قلیلی هم که بعد از برطرف شدن عین نجاست، برای آب کشیدن چیز نجس روی آن می‌ریزند و از آن جدا می‌شود اجتناب کنند. ولی آبی که با آن مخرج غائط را می‌شویند با پنج شرط پاک است:

١ ـ بو یا رنگ یا مزه نجاست نگرفته باشد؛

٢ ـ نجاستی از خارج به آن نرسیده باشد؛

٣ ـ نجاست دیگری مثل خون یا بول با غائط بیرون نیامده باشد؛

۴ ـ ذره‌های غائط در آب پیدا نباشد؛

۵ ـ بیشتر از مقدار معمول، نجاست به اطراف مخرج نرسیده باشد.

«٣٣» آب جاری، آبی است که از زمین بجوشد و جریان داشته باشد، مانند آب چشمه و قنات.

«٣۴» آب جاری، اگرچه کمتر از کر باشد، چنانچه نجاست به آن برسد تا وقتی بو یا رنگ یا مزه آن به‌واسطه نجاست تغییر نکرده، پاک است.

«٣۵» اگر نجاستی به آب جاری برسد، مقداری از آن، که بو یا رنگ یا مزه‌اش به‌واسطه نجاست تغییر کرده، نجس است. و طرفی که متصل به چشمه است، اگرچه کمتر از کر باشد، پاک است. و آب‌های دیگر نهر اگر به اندازه کر باشد یا به‌واسطه آبی که تغییر نکرده به آب طرف چشمه متصل باشد، پاک، وگرنه نجس است.

«٣۶» آب چشمه‌ای که جاری نیست، ولی طوری است که اگر از آن بردارند باز می‌جوشد، حکم آب جاری را دارد، یعنی اگر نجاست به آن برسد، تا وقتی بو یا رنگ یا مزه آن به‌واسطه نجاست تغییر نکرده، پاک است.

«٣٧» آبی که کنار نهر ایستاده و متصل به آب جاری است، حکم آب جاری را دارد.

«٣٨» چشمه‌ای که مثلاً در زمستان می‌جوشد و در تابستان از جوشش می‌افتد، فقط وقتی که می‌جوشد حکم آب جاری را دارد.

«٣٩» آب حوض حمام، اگرچه کمتر از کر باشد، چنانچه به خزینه‌ای که آب آن باندازه کر است متصل باشد، مثل آب جاری است.

«۴٠» آب لوله‌های حمام که از شیرها و دوش‌ها می‌ریزد و آب لوله‌های ساختمان، اگر متصل به کر باشد در حکم آب کر است.

«۴١» آبی که روی زمین جریان دارد، ولی از زمین نمی‌جوشد، چنانچه کمتر از کر باشد و نجاست به آن برسد نجس می‌شود، اما اگر از بالا با فشار به پایین بریزد، چنانچه نجاست به پایین آن برسد بالای آن نجس نمی‌شود.

«۴٢» اگر به چیز نجسی که عین نجاست در آن نیست، یک مرتبه باران ببارد، جایی که باران به آن برسد پاک می‌شود، و در فـرش و لباس و مانند اینها فشار لازم نیست. ولی باریدن دو سه قطره فایده ندارد، بلکه باید بنابر احوط طوری باشد که بگویند باران می‌آید، و به حدّ جریان برسد؛ و اگر زمین طوری است که آب به آن جریان پیدا نمی‌کند، کافی است به حدی ببارد که اگر زمین سخت بود بر آن جاری می‌شد.

«۴٣» اگر باران، به عین نجس ببارد و به جای دیگر ترشح کند، چنانچه عین نجاست همراه آن نباشد، و بو یا رنگ یا مزه نجاست نگرفته باشد پاک است. پس اگر باران بر خون ببارد و ترشح کند، چنانچه ذره‌ای خون در آن باشد، یا آنکه بو یا رنگ یا مزه خون گرفته باشد، نجس می‌باشد.

«۴۴» اگر بر روی بام عمارت، عین نجاست باشد، تا وقتی باران بر بام می‌بارد، آبی که به چیز نجس رسیده و از سقف یا ناودان می‌ریزد، در صورتی که صفات عین نجس را نداشته باشد و مضاف نشده باشد، پاک است؛ و بعد از قطع شدن باران اگر معلوم باشد آبی که می‌ریزد به چیز نجس رسیده است، نجس می‌باشد.

«۴۵» زمین نجسی که باران بر آن ببارد پاک می‌شود. و اگر باران بر زمین جاری شود و در موقع آمدن باران به جای نجسی که زیر سقف است برسد آن را نیز پاک می‌کند، اگر مضاف یا متغیر به نجاست نشده باشد.

«۴۶» خاک نجسی که به‌واسطه باران گِل شود پاک است؛ اگر آب باران به همه خاک برسد و بنابر احوط موقع مخلوط شدن با خاک، مضاف نشده باشد.

«۴٧» هرگاه آب باران در جایی جمع شود، اگرچه کمتر از کر باشد چنانچه موقعی که باران می‌آید، چیز نجسی را در آن بشویند و آب، بو یا رنگ یا مزه نجاست نگیرد، آن چیز نجس پاک می‌شود.

«۴٨» اگر بر فرش پاکی که روی زمین نجس است باران ببارد و بر زمین نجس جاری شود، فرش نجس نمی‌شود و زمین هم پاک می‌گردد، مگر اینکه آب، مضاف یا متغیر شود.

«۴٩» اگر آب باران بعد از آنکه از باریدن افتاد، در گودالی جمع شود و کمتر از کر باشد، چنانچه نجاست به آن برسد نجس می‌شود.

«۵٠» آب چاهی که از زمین می‌جوشد، اگرچه کمتر از کر باشد چنانچه نجاست به آن برسد، تا وقتی بو یا رنگ یا مزه آن به‌واسطه نجاست تغییر نکرده پاک است، ولی مستحب است پس از رسیدن بعضی از نجاست‌ها به چاه، به مقداری که در کتاب‌های مفصل گفته شده از آن چاه، آب بِکشند.

«۵١» اگر نجاستی در چاه بریزد و بو یا رنگ یا مزه آب آن را تغییر دهد، چنانچه تغییر آب چاه از بین برود، بنابر احتیاط واجب، آن آب موقعی پاک می‌شود که به آبی که از چاه می‌جوشد متصل باشد.

«۵٢» آب مضاف ـ که معنی آن گفته شد ـ چیز نجس را پاک نمی‌کند، وضو و غسل هم با آن باطل است.

«۵٣» آب مضاف هرقدر زیاد باشد اگر ذره‌ای نجاست به آن برسد، نجس می‌شود ـ البته در موارد متعارف که احتمال نجس شدن به وسیله ملاقات داده شود ـ ولی چنانچه از بالا با فشار روی چیز نجس بریزد، مقداری که به چیز نجس رسیده نجس و مقداری که بالاتر از آن است پاک می‌باشد؛ مثلاً اگر گلاب را از گلابدان روی دست نجس بریزند، آنچه به دست رسیده نجس، و آنچه به دست نرسیده پاک است. بلکه در بعضی از موارد که آب مضاف جریان دارد، اگر قسمت آخر آب، نجس شود نجس شدن قسمت اوّل آن، خالی از تأمل نیست، اگرچه سطح اوّل و آخر آب یکی باشد و از بالا به پایین جریان نداشته باشد، در صورتی که عرفاً به‌سبب ملاقات، تأثر و انفعال حاصل نشود، بلکه نجس نشدن قسمت اول، خالی از وجه نیست.

«۵۴» اگر آب مضافِ نجس، طوری با آب کر یا جاری مخلوط شود که دیگر به آن، آب مضاف نگویند، بلکه مردم بگویند آب است (بدون ضمیمه کردن کلمه دیگری به آن) پاک می‌شود.

«۵۵» آبی که مطلق بوده و معلوم نیست مضاف شده یانه، و با مختصر تحقیق و بررسی هم نشود وضع آن را روشن کرد، مثل آب مطلق است، یعنی چیز نجس را پاک می‌کند، وضو و غسل هم با آن صحیح است. و آبی که مضاف بوده و معلوم نیست مطلق شده یا نه، مثل آب مضاف است، یعنی چیز نجس را پاک نمی‌کند، وضو و غسل هم با آن باطل است.

«۵۶» آبی که معلوم نیست مطلق است یا مضاف و معلوم نیست که قبلاً مطلق یا مضاف بوده، نجاست را پاک نمی‌کند، وضو و غسل هم با آن باطل است؛ ولی اگر به اندازه کر یا بیشتر باشد و نجاست به آن برسد حکم به نجس بودن آن نمی‌شود.

«۵٧» آبی که عین نجاست مثل خون و بول به آن برسد و بو یا رنگ یا مزه آن را تغییر دهد، اگرچه کر یا جاری باشد نجس می‌شود. ولی اگر بو یا رنگ یا مزه آن به‌واسطه نجاستی که بیرون آن است عوض شود، مثلاً مرداری که پهلوی آب است بوی آن را تغییر دهد، نجس نمی‌شود.

«۵٨» آبی که عین نجاست مثل خون و بول در آن ریخته و بو یا رنگ یا مزه آن را تغییر داده، چنانچه به کر یا جاری متصل شود، یا باران بر آن ببارد، یا باد باران را در آن بریزد، یا آب باران هنگام باریدن، از ناودان در آن جاری شود، و تغییر آن از بین برود پاک می‌شود؛ و اگر قبل از اتصال به کر یا جاری یا باریدن باران تغییر از بین برود همین‌قدر که آب کر یا جاری به آن متصل شود و یا آب باران به آن برسد پاک می‌شود و لازم نیست با آن مخلوط شود.

«۵٩» اگر چیز نجس را در کر یا جاری آب بکشند، آبی که بعد از بیرون آوردن از آن می‌ریزد پاک و پاک‌کننده است.
«۶٠» آبی که پاک بوده و معلوم نیست نجس شده یا نه، پاک است و پاک‌کننده نیز هست؛ و آبی که نجس بوده و معلوم نیست پاک شده یا نه، نجس است.

«۶١» نیم‌خورده سگ، خوک و کافر، نجس و خوردن آن حرام است؛ و نیم‌خورده حیوانات حرام‌گوشت، پاک است، ولی خوردن آن مکروه می‌باشد.

«۶٢» واجب است انسان وقت تخلی و مواقع دیگر، عورت خود را از کسانی که مکلفند، اگرچه مثل خواهر و مادر با او محرم باشند، و همچنین از دیوانه و بچه‌های ممیز که خوب و بد را می‌فهمند، بپوشاند؛ ولی زن و شوهر لازم نیست عورت خود را از یکدیگر بپوشانند.

«۶٣» لازم نیست با چیز مخصوصی عورت خود را بپوشاند، بلکه در غیر نماز با دست هم اگر آن را بپوشاند کافی است.

«۶۴» موقع تخلی باید طرف جلوی بدن، یعنی شکم و سینه، رو به قبله و پشت به قبله نباشد.

«۶۵» بنابر احتیاط نباید موقع تخلی طرف جلوی بدن رو به قبله یا پشت به قبله باشد، هرچند عورت را از قبله بگرداند. و اگر جلوی بدن او رو به قبله یا پشت به قبله نباشد، احتیاط واجب آن است که عورت را هم رو به قبله یا پشت به قبله ننماید.

«۶۶» در موقع تطهیر مخرج بول و غائط، رو به قبله و پشت به قبله بودن اشکال ندارد، ولی اگر در موقع استبراء، بول از مخرج بیرون آید یا اینکه بداند بول یا آب مشکوکی در حال استبراء خارج خواهد شد، در این حال رو به قبله و پشت به قبله بودن، حرام است.

«۶٧» اگر برای آنکه نامحرم او را نبیند ناچار شود رو به قبله یا پشت به قبله بنشیند، باید رو به قبله یا پشت به قبله بنشیند؛ و نیز اگر از جهت دیگر ناچار باشد که رو به قبله یا پشت به قبله بنشیند مانعی ندارد.

«۶٨» احتیاط واجب آن است که بچه را در وقت تخلی رو به قبله یا پشت به قبله ننشانند، ولی اگر خود بچه بنشیند جلوگیری از او واجب نیست.

«۶٩» تخلی در چهار مکان حرام است:

١ ـ در کوچه‌های بن‌بست، در صورتی که صاحبانش اجازه نداده باشند؛

٢ ـ در ملک کسی که اجازه تخلی نداده است؛

٣ ـ در جایی که برای عده مخصوصی وقف شده است، مثل بعضی از مدرسه‌ها؛

۴ ـ روی قبر مؤمنین یا سایر مقامات مقدسه دینی و مذهبی، در صورتی که بی‌احترامی به آنان باشد.

«٧٠» در سه صورت مخرج غائط فقط با آب پاک می‌شود:

١ ـ با غائط نجاست دیگری مثل خون بیرون آمده باشد؛

٢ ـ نجاستی از خارج به مخرج غائط رسیده باشد؛

٣ ـ اطراف مخرج بیشتر از مقدار معمول آلوده شده باشد.

در غیر این سه صورت می‌شود مخرج را با آب شست و یا به دستوری که بعداً گفته می‌شود با پارچه و سنگ و مانند اینها پاک کرد، اگرچه شستن با آب بهتر است.

«٧١» مخرج بول با غیر آب پاک نمی‌شود، و اگر بعد از برطرف شدن بول یک مرتبه بشویند، کافی است. ولی کسانی که بولشان از غیر مجرای طبیعی می‌آید و یا اینکه از مخرج طبیعی می‌آید، ولی از محلی که معمولاً نجس می‌شود به جاهای دیگر نیز برسد، احتیاط واجب آن است که بعد از برطرف شدن بول دو مرتبه بشویند. و زن نیز حکم مرد را دارد.

«٧٢» اگر مخرج غائط را با آب بشویند، باید چیزی از غائط در آن نماند، ولی باقی ماندن رنگ و بوی آن مانعی ندارد. و اگر در دفعه اول طوری شسته شود که ذره‌ای از غائط در آن نماند، دوباره شستن لازم نیست.

«٧٣» هرگاه با سنگ و کلوخ و مانند اینها، غائط را از مخرج با شرایطی که ذکر می‌شود، برطرف کنند، بنابر اظهر مخرج پاک می‌شود و نماز خواندن مانعی ندارد و چنانچه چیزی هم به آن برسد، نجس نمی‌شود و ذره‌های کوچک و لُزوجت محل، اشکال ندارد، مگر اینکه آن مقداری که معمولاً به‌وسیله سنگ و کهنه از بین می‌رود باقی بماند.

«٧۴» لازم نیست با سه سنگ یا سه پارچه مخرج را پاک کنند، بلکه با اطراف یک سنگ یا یک پارچه هم کافی است، بلکه اگر با یک مرتبه هم غائط برطرف شد کفایت می‌کند، و اگر با سرگین یا استخوان پاک کنند بنابر اظهر پاک می‌شود.

«٧۵» پاک کردن مخرج غائط با چیزهای مقدس که احترام آنها لازم است، مانند کاغذی که اسم خدا یا پیامبران بر آن نوشته شده، حرام است و ممکن است در صورت علم و عمد موجب کفر شود که در این صورت به‌سبب کافر شدن، تمام بدن نجس می‌شود. ولی در صورت عدم علم و عمد، یا غفلت یا خوانا نبودن نوشته، اظهر حصول طهارت است.

«٧۶» اگر شک کند مخرج را تطهیر کرده یا نه، اگرچه همیشه بعد از بول یا غائط فوراً تطهیر می‌کرده، احتیاط واجب آن است که خود را تطهیر نماید.

«٧٧» اگر بعد از نماز شک کند که قبل از نماز، مخرج را تطهیر کرده یا نه، نمازی که خوانده صحیح است، ولی برای نمازهای بعد باید تطهیر کند.

استبراء عملی است مستحب، که مردها بعد از بیرون آمدن بول انجام می‌دهند و آن دارای اقسامی است و یک قسم آن، که مطابق احتیاط است به این صورت می‌باشد که بعد از قطع شدن بول، اگر مخرج غائط نجس شده، اول آن را تطهیر کنند، بعد سه دفعه با انگشت میانه دست چپ از مخرج غائط تا بیخ آلت بکشند و بعد شست را روی آلت و انگشت پهلوی شست را زیر آن بگذارند و سه مرتبه تا ختنه‌گاه بکشند و پس از آن سه مرتبه سر آلت را فشار دهند.

«٧٨» آبی که بعد از ملاعبه و بازی کردن از انسان خارج می‌شود و به آن «مَذْی» می‌گویند، و آبی که گاهی بعد از منی بیرون می‌آید و به آن « وَذْی » گفته می‌شود، و آبی که گاهی بعد از بول بیرون می‌آید و به آن «وَدْی» می‌گویند (اگر بعد از خروج، بول به آن نرسیده باشد) پاک است. و چنانچه بعد از بول استبراء کند و بعد آبی از او خارج شود، و شک کند که بول است یا یکی از اینها و یا مخلوط است، پاک می‌باشد.

«٧٩» اگر انسان شک کند که استبراء کرده یا نه و رطوبتی از او بیرون آید که نداند پاک است یا نه، نجس می‌باشد و چنانچه وضو گرفته باشد، باطل می‌شود. ولی اگر شک کند استبرائی که کرده درست بوده یا نه و رطوبتی از او بیرون آید که نداند پاک است یا نه، پاک می‌باشد و وضو را هم باطل نمی‌کند.

«٨٠» کسی که استبراء نکرده اگر به‌واسطه آنکه مدتی از بول کردن او گذشته، یقین کند بول در مجرا نمانده است و رطوبتی ببیند و شک کند که پاک است یا نه، آن رطوبت پاک می‌باشد و وضو را هم باطل نمی‌کند.

«٨١» اگر انسان بعد از بول، استبراء کند و وضو بگیرد، چنانچه بعد از وضو رطوبتی ببیند که بداند یا بول است یا منی، واجب است احتیاطاً غسل کند و وضو هم بگیرد. ولی اگر وضو نگرفته باشد، فقط گرفتن وضو کافی است.

«٨٢» برای زن استبراء از بول نیست و اگر رطوبتی ببیند و شک کند که پاک است یا نه، پاک می‌باشد و وضو و غسل او را هم باطل نمی‌کند.

«٨٣» مستحب است در موقع تخلی، جایی بنشیند که کسی او را نبیند؛ و موقع وارد شدن به مکان تخلی، اول پای چپ و موقع بیرون آمدن، اول پای راست را بگذارد؛ و همچنین مستحب است در حال تخلی سر را بپوشاند و سنگینی بدن را بر پای چپ بیندازد.

«٨۴» نشستن روبه‌روی خورشید و ماه در موقع تخلی مکروه است، ولی اگر عورت خود را به‌وسیله‌ای بپوشاند مکروه نیست. و همچنین در موقع تخلی، نشستن روبه‌روی باد و در جاده، خیابان، کوچه، درب خانه و زیر درختی که میوه می‌دهد، مکروه است؛ و چیز خوردن و توقف زیاد در مکان تخلی و تطهیر کردن با دست راست نیز مکروه می‌باشد؛ و همچنین است حرف زدن در حال تخلی، ولی اگر ناچار باشد یا ذکر خدا بگوید کراهت ندارد.

«٨۵» ایستاده بول کردن و بول کردن در زمین سخت و سوراخ جانوران و در آب، خصوصاً آبِ ایستاده، مکروه است.

«٨۶» خودداری کردن از بول و غائط مکروه است، و اگر به حدّی ضرر برساند که در حکمِ ضرر زدنِ حرام باشد، نباید خودداری کند.

«٨٧» مستحب است انسان پیش از نماز و پیش از خواب و پیش از جماع و بعد از بیرون آمدن منی، بول کند.